Rachida zal ik nooit vergeten: ze gaf nog borstvoeding aan haar kinderen toen ze dakloos raakte. De gemeente weigerde haar te helpen en adviseerde haar om naar Marokko te gaan. Is dat geen discriminatie, vroeg ik me af toen ik het afwijzingsrapport las?
Michelle van Tongerloo (40) is huisarts in Rotterdam-Zuid. Daarnaast werkt ze als straatarts in de Pauluskerk, een diaconaal centrum in de binnenstad. Ze biedt daar zorg aan dak- en thuislozen, verslaafden en mensen zonder geldige verblijfspapieren. Voor Dakloosheid Voorbij! schreef ze onderstaand artikel over dakloosheid en woononzekerheid.
De toename van ‘zelfredzame’ daklozen
De afgelopen jaren zag ik een enorme toename van dakloosheid ontstaan vanuit mijn spreekuur: inmiddels behoort een groot gedeelte van de dakloze mensen die ik help tot de zogenaamde ‘zelfredzame’ groep: te goed om geholpen te worden door de overheid.
Een bureaucratisch moeras voor moeders en kinderen
Ik heb inmiddels diverse moeders met kinderen geholpen die verzuipen in het bureaucratische moeras. Dakloos hebben ze geen adres, zonder adres geen baan of uitkering, er is geen enkele vorm van bestaanszekerheid en dan nog worden ze weggestuurd bij de opvang omdat ze ‘zelfredzaam’ zijn. Rachida zal ik nooit vergeten: ze gaf nog borstvoeding aan haar Nederlandse kinderen toen ze dakloos raakte. De gemeente weigerde haar te helpen en adviseerde haar om naar Marokko te gaan. Is dat geen discriminatie, vroeg ik me af toen ik het afwijzingsrapport las?
De onzichtbare schade bij dakloze kinderen
Wat mij als arts het meeste raakt, is als ik de stress zie bij dakloze kinderen: ik weet dat deze periode op straat ook voor hen enorme gevolgen gaat hebben. Meestal lukt het me wel om deze moeders en kinderen langs het systeem heen te huisvesten, waarna ik het gezin in mijn huisartsenpraktijk inschrijf en hen kan opvolgen. Met de jaren zie je dan wel wat rust in het gezin terugkeren, maar sommige opgelopen schade gaat nooit meer weg.
Het recht op huisvesting als ‘inspanningsverplichting’
Iedereen kan tegenwoordig dakloos worden, en opvang opeisen is praktisch onmogelijk. De rechter oordeelt dat volkshuisvesting niet onder de WMO valt en dat het een verantwoordelijkheid is van de nationale overheid. Maar probeer op landelijk niveau via het civiel recht maar eens een woning af te dwingen. In de Grondwet staat het recht op huisvesting dan wel beschreven, maar dit wordt vooral beschouwd als een ‘inspanningsverplichting’. De inspanningsverplichting wordt nogal vaak misbruikt, want de minister kan altijd beweren dat hij of zij ‘ermee bezig is’.
Is daarmee de kous af?
Niet als je dit bekijkt vanuit een mensenrechtenperspectief. Een dak boven je hoofd is een mensenrecht; dakloosheid is een schending daarvan. En dan geldt de verplichting om iets ‘progressief te realiseren’: om stappen te zetten in het verwezenlijken van dat recht. Zeggen dat je van alles doet, is dan niet voldoende; je moet onderbouwen dat je ook echt resultaten boekt en als dat niet gebeurt, waarom het niet lukt en wat je dan wel doet. Een giga-recessie of een natuurramp zouden excuses kunnen zijn voor regressie, maar niet het feit dat er woningnood is: dat is een omgekeerde redenering. Die moet je gewoon met alle beschikbare middelen bestrijden.
De nadruk op zelfredzaamheid: een systeemfout
Nederland doet alsof werken aan dakloosheid lekker vrijblijvend is, maar dat is het niet. De oorzaak ligt in fouten in het systeem, maar door de nadruk op zelfredzaamheid te leggen, schuiven we de problemen af op het individu, terwijl bestuurders negeren dat zij zelf medeverantwoordelijk zijn voor de schaarste.
En het grote probleem is: ze komen ermee weg.
Vorig jaar gaf de Rotterdamse wethouder Ronald Buijt aan dat er meer en kleinschaliger opvangplekken moeten komen voor dakloze mensen. Dit is een stap terug, want dakloosheid is een woonprobleem, geen opvangprobleem. Laat me duidelijk zijn: in de maatschappelijke opvang gaan mensen over het algemeen eerder achteruit dan vooruit. Het plan van Buijt staat dan ook haaks op het Nationaal Actieplan Dakloosheid, waarin juist staat dat mensen een eigen woning moeten hebben en de opvang moet worden afgebouwd.
Er zijn zo veel betere oplossingen te bedenken dan de opvang uitbreiden. Om er een paar te noemen: maak het makkelijker om woonruimte te delen. Schaf de kostendelersnorm voorlopig af. Maak het voor particulieren makkelijker om kamers te verhuren. Sta toe dat mensen tiny houses in hun tuin bouwen. Schaf het kraakverbod af, of verbied leegstand. Veel panden staan leeg, soms ook omdat het beleggingsobjecten zijn: verplicht eigenaren dan antikraak te verhuren. Vakantieparken in Nederland zijn gemiddeld nog niet eens voor de helft gevuld: stel die beschikbaar. Wijs meer bouwlocaties aan, bijvoorbeeld op water.
Voorkomen van dakloosheid door bestaanszekerheid
Maar de effectiefste manier om dakloosheid te bestrijden, is het voorkomen ervan. Zet in op financiële bestaanszekerheid, bijvoorbeeld door een basisinkomen. Mensen hebben na een periode van dakloosheid vaak schulden, wat een doorstart lastig maakt. Richt een fonds op om deze schuld tijdelijk over te nemen. Maak het makkelijker om iemand geld te geven als die persoon dakloos dreigt te worden. Laat een uitkering (voor een bepaalde periode) op 1 eurocent staan als iemand weer aan het werk gaat, zodat bij uitval geen nieuwe bijstandsuitkering hoeft te worden aangevraagd en mensen niet in een gat vallen.
Met een minimuminkomen kun je geen huis kopen, terwijl er huizen zijn die je qua maandlasten prima zou kunnen betalen. Er is alleen geen bank die je er een hypotheek voor geeft. Deze mensen blijven onnodig (lang) in een sociale huurwoning wonen. Waarom zou je, net als bij huursubsidie, geen hypotheeksubsidie kunnen krijgen? Experimenteer verder met een Doorbraakhypotheek: gemeente en zorgverzekeraars dragen met een klein deel van de bespaarde maatschappelijke kosten bij aan een garantiefonds, vergelijkbaar met de Nationale Hypotheek Garantie, mocht iemand toch niet in staat zijn de hypotheeklasten te dragen.
Van inspanningsverplichting naar daadwerkelijke verplichting
Nog een idee: pas wet- en regelgeving rondom het huisvesten van dak- en thuisloze mensen aan zodat het geen inspanningsverplichting is, maar een daadwerkelijke verplichting. Een optie: verbied uithuiszetting wanneer er geen behoorlijke alternatieve huisvesting voorhanden is.
Kortom: er is best wel wat mogelijk op de korte en middellange termijn. Een stuk meer dan Nederlandse kinderen adviseren naar Marokko te gaan omdat we hier falen in ons woonbeleid.
Kom in actie: Bezoek een van de Huiskamers zonder Dak
Samen met meer dan 80 maatschappelijke organisaties door heel Nederland vragen we vandaag aandacht voor de wooncrisis en het belang van betaalbare huisvesting met de actie ‘Huiskamers zonder Dak’. We nodigen je van harte uit om een huiskamer bij jou in de buurt te bezoeken en samen een krachtig statement te maken voor betaalbare huisvesting.
Teken ook het statement aan Mona Keijzer, minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, en alle Wethouders Wonen. Laat je stem horen en zet woonzekerheid op de politieke agenda. Tekenen kan hier.